(Lusanna Faliks trong Excerpts from Recollection of Ibu Sumari)

Không biết bao nhiêu người đã từng nghe Ibu nói: ”Không có tai nạn” (There are no accidents). Sau một lúc, tôi hỏi họ: ”Tại sao Ibu lại thường nói với bạn là không có tai nạn?” Bởi bà luôn nói với tôi như vậy. Người ta nói rằng họ chỉ nghe bà thỉnh thoảng nói, chứ không thường xuyên. Qua những năm tháng tôi quen biết Ibu, đặc biệt ở Jakarta, bà thường nói với tôi: ”Lusana, không có tai nạn. Lusana, Ibu muốn bạn nhớ là không có tai nạn.”

Có lần tôi nói với bà: ”Ibu, thế thì đôi khi tôi không hiểu. Nếu đi trên đường có một hòn gạch rớt xuống từ trên cao một tòa nhà, và nó đụng vào đầu tôi, giết chết tôi trong khi tôi đang đi, như thế thì ra sao?” Bà nói: ”Không có tai nạn.” Điều đó khiến tôi thấy khó hiểu. Nếu không có tai nạn, thì đó là gì? Bà giải thích là những hoàn cảnh cuộc sống chúng ta đã được tiền định. Chúng ta chẳng làm được bất cứ gì về những hoàn cảnh đó. Thế nên, tôi nói với bà: ”Vậy thì đâu là tự do của ý chí, đâu là sự lựa chọn của chúng ta? Chúng ta được tự do tới mức nào?” Bà nói: ”Như một cây đàn violon trong một hộp đựng đàn.”
Và đó là một trong những hòn ngọc tuệ giác của bà mà tôi có thể dùng hầu như mỗi ngày. Bà nói tự do của ý chí xuất phát từ sự lựa chọn của chúng ta. Chúng ta không thể thay đổi những hoàn cảnh cuộc sống mình, nhưng có thể thay đổi phản ứng của mình ra sao. Phản ứng của chúng ta chính là tự do của ý chí. Và đó là một trong những điều thâm thúy nhất mà bà từng nói với tôi.

Bà còn nói rằng phản ứng ’đúng cách’ không luôn là y như nhau cho mỗi người! Chằng hạn, nếu ai đó có một ý chí mạnh thì luôn muốn ý chí mình được thực hiện. Phản ứng đúng cách của kẻ đó là đôi khi phải nhìn nhượng. Ai đó luôn nhìn nhượng, luôn đề cho người ta làm theo ý họ, thì kẻ đó cũng phải quyết đoán, tỏ ý chí mình. Vậy, trong cùng một hoàn cảnh thì đó là những phản ứng khác nhau. Và sự lựa chọn của mình trong hoàn cảnh đó là tìm được phương cách thích đáng cho mình.